De samen­le­ving dreigt door de digitale afhan­ke­lijk­heid van enkele grote techno­lo­gie­be­drijven de regie te verliezen over kernpro­cessen in het onder­wijs, de zorg of de overheids­dienst­ver­le­ning. Ander beleid en andere inkoop­keuzes zijn nodig om ruimte te geven aan alter­na­tieve aanbie­ders en zo digitale autonomie op te bouwen. Dat conclu­deert het Rathenau Insti­tuut op basis van het drieluik ‘Van digitale afhan­ke­lijk­heid naar digitale autonomie’, dat vandaag verschijnt.

De afhan­ke­lijk­heid van cloud­dien­sten van Ameri­kaanse techbe­drijven binnen de overheid staat inmid­dels hoog op de politieke agenda. Maar digitale afhan­ke­lijk­heid speelt veel breder in de samen­le­ving en betreft ook niet alleen de cloud. Het Rathenau Insti­tuut signa­leert dat publieke organi­sa­ties in allerlei sectoren van de samen­le­ving in toene­mende mate afhan­ke­lijk zijn van de diensten van enkele grote Ameri­kaanse techbe­drijven: naast cloud­dien­sten ook software, AI-tools en appara­tuur. Dit maakt de samen­le­ving kwets­baar. Er zijn risico’s met acute conse­quen­ties, zoals uitval van systemen of het feit dat de Ameri­kaanse overheid wette­lijk toegang tot data kan eisen. Onder­zoe­kers van het Rathenau Insti­tuut zien daarnaast dat publieke organi­sa­ties gelei­de­lijk aan de regie over de kernpro­cessen in hun werk verliezen, bijvoor­beeld omdat de controle over de werking van systemen afneemt en de onder­han­de­lings­ruimte ten opzichte van big tech-bedrijven beperkt is.

“De urgentie van digitale afhan­ke­lijk­heid is voelbaar, maar het is ook zaak te kijken naar wat zich schijn­baar in de luwte afspeelt: een verlies van regie over publieke sectoren”, aldus Quirine van Eeden, onder­zoeker bij het Rathenau Insti­tuut. “De zeggen­schap van leerkrachten, ambte­naren, of journa­listen over hoe zij hun taken uitvoeren, de keuzes die ze daarbij maken en de priori­teiten die zij leggen, kan door digitale afhan­ke­lijk­heid onder druk komen te staan.”

Het Rathenau Insti­tuut conclu­deert dat publieke organi­sa­ties en beleids­ma­kers werk moeten maken van digitale autonomie. Daarvoor zijn ander beleid én een andere inkoop­prak­tijk nodig. Big tech-bedrijven profi­teren van factoren, zoals schaal- en leeref­fecten, een enorme hoeveel­heid geld en reken­kracht en strate­gieën om hun markt­po­sitie te besten­digen. De combi­natie van deze factoren leidt ertoe dat grote techbe­drijven een alsmaar stevi­gere positie krijgen. De explo­sieve groei van genera­tieve AI-toepas­singen kan deze dynamiek nog verder versterken. Het inkoop­be­leid bij organi­sa­ties in publieke domeinen kan groei van alter­na­tieve techbe­drijven bevor­deren. Overheids­be­leid zal daarnaast gericht moeten zijn op het scheppen van voorwaarden voor de ontwik­ke­ling en groei van alter­na­tieve diensten.

Het onder­zoek van het Rathenau Insti­tuut heeft de vorm van een drieluik. Deel 1 is een analyse van de macht van grote techbe­drijven: het rapport Achter de macht van big tech . Deel 2 is een visueel overzicht van de toene­mende digitale afhan­ke­lijk­heid in uiteen­lo­pende publieke sectoren en de conse­quen­ties daarvan. Deel 3 bevat aanbe­ve­lingen om digitale autonomie op te bouwen: het rapport Koers zetten richting digitale autonomie . Het onder­zoek is gebaseerd op litera­tuur­studie, inter­views en gesprekken met experts, beleids­ma­kers en belang­heb­benden. Het Rathenau Insti­tuut nodigt beleids­ma­kers en publieke organi­sa­ties uit tot een gesprek over hoe zij de regie over kernpro­cessen in publieke sectoren kunnen behouden en versterken.